1. Introdución
O 26 de xullo de 1935, apenas un ano antes de iniciarse a sublevación
contra o réxime republicano que conduciría o país á guerra,
Marcelino Domingo publicou un breve artigo en El Mercantil
Valenciano baixo o título “Ha de convertirse España en una
escuela”
no que, entre outras cuestións, manifestaba como recibira a
denominada Memoria correspondiente al año 1934 de la Junta de
Intercambio y Adquisición de libros para Bibliotecas Públicas,
organismo creado por el mesmo en novembro de 1931 cando ocupaba a
máxima responsabilidade no Ministerio de Instrución Pública e
Belas Artes do Goberno Provisional da Segunda República. No referido
escrito, Domingo sinalou:
“Era
preciso sembrar España de bibliotecas. El ideal era éste: que no
hubiera pueblo sin escuela; que no hubiera escuela sin biblioteca. La
escuela, cumpliendo su función social, y esta función social
continuada por la biblioteca. La escuela enseñando a leer; la
biblioteca facilitando los medios de lectura. La escuela, despertando
el amor a los libros; la biblioteca, recogiendo y ofreciendo los
libros amados. La escuela, siendo la biblioteca de los niños; la
biblioteca, siendo la escuela de los hombres. La escuela, abriendo el
camino de la cultura; la biblioteca, siendo el camino permanente (…).
La República situó la escuela en primer plano y la biblioteca en el
mismo plano que la escuela”.
O parágrafo citado agocha cuestións que
van moito máis alá dunha mera declaración de intencións e, dende
logo, non se detén en simple retórica. Tanto Domingo como o seu
sucesor no Ministerio, Fernando de los Ríos, coincidían na
necesidade de paliar o secular analfabetismo que padecía o Estado
español e que, segundo o Censo de 1930, alcanzaba ao 40% da
poboación do país, incrementándose até o 48% entre o colectivo de
mulleres que vivían na contorna rural. Para eles –ao igual que
para persoeiros da altura intelectual de Manuel Bartolomé Cossío,
Antonio Zozaya, Luis Bello, Ángel Llorca, os irmáns Barnés e
tantos outros– resultaba fundamental desbaratar e eliminar os
atrancos que impedían o acceso libre e en igualdade de condicións á
instrución, o ensino e á cultura xeral. En definitiva, xogábanse
algo tan primordial como era asentar solidamente o réxime
republicano e o seu sistema democrático.
2. A Segunda República e o seu paralelismo escola-biblioteca
Lonxe de obxectivos propagandísticos, aquelas autoridades saídas
das eleccións municipais do 12 de abril de 1931 –que ao final
manifestaron o cambio cara á República– entenderon como un factor
básico na acción de goberno concretar aquela “semente de
bibliotecas” da que falaba Marcelino Domingo: fomentar bibliotecas
e multiplicar o número de escolas, mellorando a formación dos seus
docentes e elevando as súas retribucións, levaría de xeito
indiscutíbel a unha socialización da lectura que redundaría na
eliminación paulatina da carencia de instrución. Unha falta de
instrución que – non debemos esquecer– facilitaba a submisión
propiciando que os dereitos básicos se manifestaran como quimeras
inalcanzábeis. A ignorancia e a súa manifestación, o
analfabetismo, foron dende sempre os mecanismos que esencialmente
coadxuvaban na servidume social impedindo alcanzar o status de
cidadanía, algo que chocaba cos principios e valores republicanos.
 |
| Mestras e estudantes durante a Segunda República |
Así, Rodolfo Llopis aludirá ao feito evidente de que só as grandes
cidades –onde o acceso á educación era, en teoría, máis
factíbel– eran e poderían considerarse republicanas cando Alfonso
XIII abandonou o país. Non así as pequenas vilas, ancoradas na
tradición que habería que conquistalas para a República
.
Para iso, xunto a creación de varios milleiros de novas escolas
correu en paralelo un inxente esforzo por achegar a lectura a todos
os recunchos do país. Así, sabemos que o Padroado das Misións
Pedagóxicas creou dende o seu nacemento, en maio de 1931, e até
1936 algo máis de 5.500 bibliotecas no rural español, instalándoas
nas escolas, onde o mestre xugou un rol de suma importancia
.
Pola súa parte, a Xunta de Intercambio e Adquisición de libros para
Bibliotecas Públicas modernizou os fondos bibliográficos existentes
naqueles centros de lectura que, sobrecargados de libros de teoloxía,
historia relixiosa, haxiografías de santos e interpretacións da
Biblia, presentaban profundas lagoas no que se refire a literatura,
ciencias e historia.
Atraer e suxeitar o interese dos lectores, convertendo as bibliotecas
en centros de estudo e progreso científico, é dicir, eficaces
instrumentos de cultura social: estes foron os obxectivos das
autoridades republicanas. Por iso, “es imposible entender lo que
significó la Segunda República española y los motivos por los que
la combatieron los sublevados de 1936, si pasamos por alto
diferencias tan fundamentales como esta: la República construyó
escuelas, creó bibliotecas y formó maestros; el régimen del 18 de
julio se dedicó desde el primer momento a cerrar escuelas, quemar
libros y asesinar maestros”.
O paralelismo aludido entre escola e biblioteca non foi senón o
froito da democratización da sociedade xurdida na primavera de 1931.
O cambio nas estruturas socio-económicas do Estado (propiciado cando
menos até novembro de 1933) obrigou a establecer un proxecto
radicalmente distinto do vixente naqueles momentos. Nel, a biblioteca
xogou un rol de primeira liña ao converterse no soporte e a
lanzadeira de escolas e mestres. E, como xa apuntou unha autora, até
a chegada da República “nunca antes ningún gobierno tuvo tanta
sensibilidad y preocupación por las cuestiones educativas y
culturales en España”.
A política bibliotecaria da Segunda República tomou como propia a
cultura de masas, revitalizouna a través dunha concatenación de
leis e decretos e, como remate, afondou no final daquela “irritante
desigualdad de oportunidades ante la educación y la cultura”.
O resultado último materializouse nun fenómeno –a lectura
socializada– froito dun esforzo onde o libro situouse como o
expoñente do cambio na sociedade española. Esta respondeu amosando
unha actitude positiva cara o libro e a lectura. Esa resposta social
ante a oferta de acceso á instrución non foi senón o reflexo dos
novos camiños iniciados dende o 14 de abril, xa no terreo político
como no cultural. O libro converteuse, deste xeito, nunha ferramenta
de progreso e xustiza social.
3. O Corpo Facultativo de Bibliotecarios no espello da tensión
social de 1936
Xunto ás autoridades republicanas, as súas escolas e os seus
mestres, os avances subliñados anteriormente tiveron como
protagonistas a moitos dos integrantes do Corpo Facultativo de
Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos (CFABA).
O último censo da institución durante os anos republicanos foi
totalizado o 31 de outubro de 1935 e alí atopamos a 294 funcionarios
traballando nos algo máis de douscentos centros espallados por todo
o Estado español: arquivos xerais, rexionais, xudiciais, de Facenda,
ministeriais...; bibliotecas universitarias, públicas, especiais e
populares; e, por último, museos arqueolóxicos. Todo un organigrama
onde se acumulaba a sabedoría e a cultura do país e que quedaba
coroado polo Arquivo Histórico Nacional, a Biblioteca Nacional e o
Museo Arqueolóxico Nacional, os tres radicados en Madrid.
Existe hoxe un consenso xeneralizado cando se afirma que aqueles case
trescentos facultativos sementaron unha das páxinas máis brillantes
de todas as escritas polo CFABA
.
Daqueles funcionarios, ao redor de setenta ingresaron na institución
durante os anos que sobreviviu a Segunda República. Alcanzaron a súa
meta por oposición. Moitos naceran na primeira década do século
XX, practicamente todos posuían a licenciatura de Filosofía e
Letras e un bo número deles foron bolseiros no estranxeiro grazas as
axudas da Xunta de Ampliación de Estudos, engadindo un plus nos seus
coñecementos de linguas e culturas foráneas. Conformaban unha
xeración de persoas novas e vitalistas, cheas de entusiasmo, moi
ben formadas académica e profesionalmente. Ademais, moitos daqueles
sentíronse identificados cos proxectos renovadores nacidos co réxime
republicano: pensaban que chegara o momento de superar aquelas vellas
bibliotecas eruditas e discriminatorias; confiaban en achegar os
libros á meirande parte da poboación para así colocar ao Estado
español no lugar que, crían, lle correspondía; estaban
convencidos, en definitiva, de que o lector estaba por encima do
libro.
En boa lóxica, esta nova xeración de arquiveiros e bibliotecarios
–situados na liña da Institución Libre de Ensino, a Residencia de
Estudantes e o Centro de Estudos Históricos– chocou
irremediabelmente contra as vellas elites do Corpo Facultativo,
funcionarios nacidos entre as décadas 60 e 80 do século XIX que
ocupaban os postos máis altos da escala. Na práctica, conformaban a
metade de todos os integrantes da institución e a maioría superaran
as súas oposicións antes de 1915. Incluso en 1935 aínda estaban en
activo funcionarios da promoción de 1893. En xeral, estes
facultativos mantiveron posicións ideolóxicas conservadoras, foron
hostís e remisos ás innovacións amosando como prioridade a
conservación en detrimento da difusión, pensaron máis no libro que
no lector e, en definitiva, non viron con bos ollos a chegada do
réxime republicano. Por iso, non pode estrañar que xurdiran
tensións entre os integrantes do CFABA. Tensións que, por outro
lado, reflectían o mesmo clima instalado na sociedade civil e que
derivou nun golpe de Estado errado e no inicio dunha guerra civil.
Cando finalice a contenda, todos os funcionarios que integraban o
CFABA foron exhaustivamente investigados e moitos pagarán moi caro o
seu pasado republicano. Non só as últimas promocións antes
aludidas e máis comprometidas serán vítimas do proceso depurador.
Funcionarios como Clemente Calvo Iriarte (que ingresara en 1907),
Tomás Navarro Tomás (facultativo dende 1909), Domingo Julio Gómez
García (1911), Félix Durán Cañameras (1913), Ramón Gil Miquel,
José Aniceto Tudela de la Orden, Nicéforo Cocho Fernández, Justo
García Soriano (todos da promoción de 1915), Luisa Cuesta
Gutiérrez, José Moreno Villa, Samuel Ventura Solsona, José Martía
Giner Pantoja o Francisco Rocher Jordá (funcionarios dende 1921)
serán castigados en diversos graos e con diferentes sancións. En
realidade, a nómina dos depurados resultou ser moito máis ampla.
4. A depuración franquista e os seus efectos no CFABA
Nada máis iniciarse a sublevación contra o réxime constitucional,
todos os funcionarios públicos foron cesados independentemente de
atoparse na zona republicana ou na sediciosa. Nos lugares que se
mantiveron fieis á República as autoridades redactaron expedientes
que buscaban garantir a lealdade dos seus empregados públicos. Polo
que respecta aos facultativos do CFABA,
eses expedientes nunca foron destruídos e ao remate da guerra
proporcionarán abundante información ás novas autoridades
franquistas.
A medida que o avance rebelde semellaba decisivo e cando a derrota do
Exército republicano planeaba sobre o horizonte, as autoridades
radicadas en Burgos comezaron a elaborar unha estratexia en materia
de arquivos e bibliotecas. Alí onde a sublevación triunfou con
prontitude – Illas Canarias, Galiza, Huelva, Sevilla, Cádiz,
Granada, Cáceres, Álava, Logroño, Navarra, Castela-León, oeste de
Aragón...– a purga de funcionarios constituíu o paso previo para
a creación do futuro sistema bibliotecario e arquivístico. Mais,
aquilo foi só o comezo.
A piques de finalizar a guerra, o xeneral Franco asinou a chamada Lei
de 10 de febreiro de 1939 fixando Normas para a Depuración de
Funcionarios Públicos,
a canle legal que garantirá o funcionamento da nova Administración
nacional-católica e que pretendía erradicar da función pública
todo aquilo que soara a República, democracia, pluralidade,
laicismo, masonería, liberalismo, etc. Conformada por trece artigos,
tres disposicións adicionais e dúas finais, toda a lei xiraba en
torno á investigación da conduta seguida polos funcionarios en
relación co chamado Movemento Nacional, caracterizándose pola súa
universalidade e pertinacia, premiando a delación entre compañeiros
de profesión, actuando cunha absoluta impunidade e arbitrariedade e,
por suposto, nunha total indefensión dos acusados que, previamente
considerados culpábeis, tiñan que demostrar a súa “inocencia”
en medio dunha carencia total de garantías legais.
Para dar cumprimento a Lei de 10 de febreiro, o Ministerio de
Educación Nacional deu coñecer o 30 de xuño de 1939 a primeira
tríada depuradora do CFABA. Os elixidos foron Miguel Artigas, que
fora nomeado director da Biblioteca Nacional por un Real Decreto de
24 de xullo de 1930; Miguel Gómez del Campillo, director do Arquivo
Histórico Nacional segundo o Real Decreto de 19 de setembro de 1930;
e, por último, Blas Taracena Aguirre, que ocupaba a xefatura do
Museo Celtibérico de Soria e será recompensado coa dirección do
Museo Arqueolóxico Nacional. Non eran uns descoñecidos para o resto
dos seus compañeiros: Artigas e Gómez del Campillo ocupaban en 1935
os postos primeiro e terceiro, respectivamente, na escala do Corpo
Facultativo.
A misión encomendada aos tres xuíces-instrutores foi “investigar
la conducta de los funcionarios que se hallaban en los territorios
últimamente liberados”, é dicir: Albacete, Madrid, Barcelona,
Valencia, Cidade Real, Alcalá de Henares, Guadalaxara, Orihuela,
Cuenca, Murcia, Alacante, Almería, Menorca... Para iso, fóronlles
outorgadas as facultades e atribucións emanadas dos artigos cuarto e
quinto da citada Lei de 10 de febreiro.
En realidade, a cuestión era dilucidar o máis axiña posíbel os
nomes daqueles que xeraban máis confianza e ao mesmo tempo non se
significaran politicamente durante os gobernos republicanos. A
velocidade coa que traballaron os tres xuíces-instrutores buscaba
tamén cubrir os postos vacantes para, ademais, gañar novos
delatores e testemuñas. Así, dez días despois dos seus
nomeamentos, o 10 de xullo, Artigas, Gómez del Campillo e Taracena
elevaron ao Ministerio a relación de preto de cen facultativos
libres de toda sospeita. O día 20, o xefe dos Servizos de Arquivos e
Bibliotecas, Alfonso García Valdecasas, asinaba a resolución
segundo a cal noventa e un funcionarios continuaban “adscritos con
carácter provisional en su actual destino, sin perjuicio del
expediente de depuración”.
Quen eran aqueles facultativos libres de toda sospeita? Por norma
xeral, aquel terzo de funcionarios que viviu case toda a contenda en
terrotorio republicano mantivo un carácter apolítico, foron actores
pasivos durante a Guerra Civil e o feito de que apareceran militando
dende febreiro de 1937 no Sindicato de Traballadores de Arquivos,
Bibliotecas e Museos (STABYM, ligado á UGT) ou integrados dentro do
Sindicato Único de Técnicos (anarcosindicalista) foi considerado
papel mollado polas autoridades franquistas, sabedoras da
obrigatoriedade de aquelas afiliacións nos lugares controlados pola
legalidade republicana.
Porén, houbo outros moitos que si militaron en agrupacións
conservadoras, tradicionalistas ou monárquicas antes e durante a
Segunda República (a Unión Patriótica do xeneral Primo de Rivera,
Renovación Española, FE de las JONS, Comunión Tradicionalista,
Asociación de Mestres Católicos, Tercios de Requetés, Academia
Científico-Literaria da Xuventude Católica, Acción Popular...).
Tamén coñecemos polas súas declaracións xuradas que incluso
bastantes deles ingresaron durante a guerra na chamada Quinta
Columna, aquela que dende dentro das cidades republicanas colaboraba
cos sublevados a xeito de boicoteadores, derrotistas, espías e mesmo
como francotiradores. Casos ben soados de quintacolumnistas foron os
de José María Ibarra, que traballaba na Biblioteca Universitaria de
Valencia, ou o de Elena Amat, bibliotecaria da Escola de Arquitectura
de Madrid.
Xa finalizada a Guerra Civil, o 13 de xuño de 1939, en Vitoria,
saían a luz as primeiras disposicións depuradoras contra
integrantes do Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e
Arqueólogos. Aquel día, o ministro de Xustiza e –transitoriamente–
de Educación Nacional, Tomás Domínguez Arévalo, Conde de Rodezno,
asinaba a Orde pola que “causan baja definitiva en el Escalafón
del Cuerpo Facultativo” seis funcionarios ben coñecidos, todos
eles xa no exilio: Tomás Navarro Tomás, Ignacio Mantecón Navasal,
Andrés Herrera Rodríguez, Teresa Andrés Zamora, Fernando
Soldevilla Suribiru e Juan Vicens de la Llave.
Pasou pouco máis dun mes cando unha segunda Orde, esta do 22 de
xullo, colocaba en idéntico destino aos facultativos José Moreno
Villa, José María Giner Pantoja, Concepción Muedra Benedito, as
irmás Luisa e Ernestina González Rodríguez, María Victoria
González Mateos, Josefa Callao Mínguez, Concepción Zulueta Cebrián
e, por último, o compostelán Ramón Iglesia Parga.
Todos eles foran destacados funcionarios dun elevado prestixio
profesional, intelectuais comprometidos co proxecto reformador da
Segunda República –razón que os levou ao exilio– e para os
ollos das novas autoridades franquistas uns indesexábeis que non
tiñan cabida no organigrama da función pública da Nova España.
Non serían, nin moito menos, os únicos sancionados.
5. A segunda gran depuración: Gómez del Campillo,
xuíz-instrutor único
Tras a saída de Pedro Sainz Rodríguez do Ministerio de Educación
Nacional, en abril de 1939, o seu posto foi ocupado tempo despois por
un destacado membro da Asociación Católica Nacional de
Propagandistas: José Ibáñez Martín. Nacido en Valbona (Teruel)
en1896, Ibáñez Martín amosouse até 1942 como un xenuíno
admirador do réxime nazi e da doutrina hitleriana, tal e como o
demostra a súa Lei de Ordenación Universitaria, “cuyo corte
fascista es inequívoco”.
A partir daquel ano, Ibáñez Martín moderou o seu discurso
falanxista e converteuse nun dos máis destacados representantes da
chamada “familia católica”, é dicir, Acción Española, a
propia ACNP e o Opus Dei. Para eles, o turolense abriu as portas das
cátedras universitarias así como tamén o Centro Superior de
Investigacións Científicas, organismo fundado polo propio Ibáñez
Martín.
Respecto dos arquivos e bibliotecas, o novo ministro asinou a Lei de
25 de agosto de 1939
pola que nacía a Dirección Xeral de Arquivos e Bibliotecas,
entidade encargada da xestión e administración das seccións de
Arquivos e Bibliotecas dentro do CFABA. Será esta Dirección Xeral a
máxima responsábel dos seus funcionarios e, tamén, o órgano
represivo no interior do Corpo Facultativo.
O 7 de setembro, Ibáñez Martín nomeou ao xa coñecido Miguel
Artigas xefe da Dirección Xeral de Arquivos e Bibliotecas, quen
meses antes aconsellara a conveniencia dun único xuíz-instrutor
encargado de redactar os expedientes de depuración para todos os
funcionarios do CFABA, propoñendo as sancións que considerase
oportunas. O elixido foi Miguel Gómez del Campillo que, en
realidade, levaba desempeñando aquela función dende finais de xullo
de 1939.
Gómez del Campillo (Madrid, 1875-1962) foi un latinista sobresaínte
e un excepcional paleógrafo que ingresara no CFABA o primeiro día
de xullo de 1899. Como sinalaramos anteriormente, foi designado
director do Arquivo Histórico Nacional por un Real Decreto de 19 de
setembro de 1930, cando agonizaba a ditadura primorriverista, e será
xustamente nas instalacións do AHN, no madrileño Paseo de Recoletos
–coa vitoria franquista rebautizado de Calvo Sotelo– onde
establecerá a sede do tribunal que, como sabemos, el mesmo
encargouse de presidir.
 |
| Miguel Gómez del Campillo |
En efecto, o 24 de xullo de 1939 o arquiveiro Gómez del Campillo foi
nomeado xuíz-instrutor único para investigar as actividades dos
integrantes do CFABA de acordo co preceptuado no artigo sexto da Lei
de 10 de febreiro. Segundo o citado artigo, o elixido quedaba
facultado para tramitar os expedientes de depuración para todos e
cada un dos funcionarios encadrados no Corpo Facultativo así como
tamén para aqueles integrantes do Corpo Auxiliar (creado en 1932) e
o resto do persoal afecto á profesión, é dicir, fotógrafos,
encadernadores, restauradores... Quedarían fóra da súa xurisdición
o subalternos e persoal administrativo que traballaban nas
instalacións pertencentes ao CFABA.
A actividade despregada por Gómez del Campillo entre xullo de 1939 e
marzo de 1942 resultou frenética. Redactou centos de oficios
recabando informes sobre os seus compañeiros de profesión,
informacións que xiraban en torno ao concepto moral, político,
social e relixioso do investigado. Para iso, non dubidou en comunicar
cos xefes locais de Falange Española, cos alcaldes das localidades
onde residía o funcionario e, por suposto, cos responsábeis dos
arquivos ou bibliotecas onde traballaba o facultativo, chamando ao
mesmo tempo a outros compañeiros de profesión a declarar e
invitandoos á delación.
Gómez del Campillo acudiu, como non podería ser doutro xeito, aos
reitores das universidades e aos decanos das facultades, así como
aos integrantes das Oficinas Técnicas de Depuración do Ministerio
de Educación Nacional, coa finalidade de confrontar datos e cruzar
informacións. Por suposto, non deixou de preguntar aos auditores
xenerais do Exército de ocupación e aos membros do Servizo de
Información e Policía Militar (o SIMP, a espionaxe franquista).
Tamén acudiu con reiteración a Marcelino de Ulibarri, xefe dos
servizos especiais da Delegación do Estado para a Recuperación de
Documentos,
radicada en Salamanca.
Coa información recollida e se o investigado era merecedor da
apertura dun expediente de depuración, o xuíz-instrutor solicitou
propostas de suspensións cautelares no exercicio dos seus cargos
para un bo número de funcionarios, ao tempo que “quedaban sujetos
al 50% de su haber mensual”. Deste xeito, o investigado quedaba
afogado economicamente malia que non fora sancionado dun modo
definitivo. Este foi, por exemplo, o caso de Justo García Soriano,
pai de dez fillos, a quen se lle retivo a metade dos seus honorarios
a finais de 1939. Máis tarde, será condenado a doce anos de prisión
acusado de pertencer á masonería.
O primeiro oficio de Gómez del Campillo foi redactado o día 1 de
agosto de 1939 e ía dirixido ao seu superior, Miguel Artigas. Na súa
comunicación, o xuíz-instrutor ordenaba fixar nas paredes do
Ministerio de Educación Nacional o aviso do seu nomeamento,
solicitaba á Oficina de Prensa que se dera transmisión do mesmo a
xornais de Madrid e provincias e, para finalizar, requiría dispor
“de cuantos expedientes de depuración terminados provisionalmente
o sin trámite”
para que foran remitidos á sede do Arquivo Histórico Nacional.
A mecánica que presidiu as actividades de Gómez del Campillo e que
quedaron plasmadas nos expedientes de depuración foi moi similar na
meirande parte dos casos. Nun corpo de funcionarios tan reducido como
era o CFABA non resultaba difícil coñecer como respiraban os seus
integrantes: a orientación ideolóxica, a crenza relixiosa, a
militancia partidista ou sindical e, incluso, o comportamento privado
e familiar (cuestión fundamental na investigación cando se trataba
de mulleres) foron factores determinantes nos procesos depurativos.
Engadamos ao xa mencionado o feito das actividades despregadas en
territorio republicano por aqueles facultativos que consideraron o
golpe de Estado do 17 de xullo como un ataque ao réxime legal e que,
ademais, colaboraron decididamente na salvagarda do patrimonio
histórico e da riqueza bibliográfica. Por último, e como aconteceu
en moitos casos, se xunto ao todo o citado aparecía o chamado
“expediente rojo”
e nel as autoridades republicanas cualificaban de “leal” ao
funcionario, entón a sorte do investigado quedaba decidida e o
círculo pechábase de xeito definitivo.
Finalizada a guerra, todos os funcionarios do CFABA se viron na
obriga de presentar unha declaración xurada para poder reingresar na
institución e, no caso de resultar sospeitosos, o xuíz-instrutor
procedía a realizar as investigacións pertinentes que culminaban na
redacción dun prego de cargos que debía ser contestado polo acusado
nun prazo máximo de oito días, intentando rebater as acusacións
que pesaban sobre a súa persoa. Ao remate, Gómez del Campillo
elevaba ao director xeral de Arquivos e Bibliotecas as súas
propostas de sanción que, tras ser aprobadas, pasaban ao ministro
Ibáñez Martín para a súa definitiva aplicación.
 |
| María Brey, excepcional bibliotecaria galega depurada polo franquismo |
|
|
Entre os primeiros, os sancionados, están as galegas María Brey
Mariño e Teresa Vaamonde Valencia e o xa citado Ramón Iglesia
Parga. Hai tamén unha longa nómina de castigados integrada por
María Moliner, Luisa Cuesta, Nicéforo Cocho, Francisco Rocher,
Consuelo Vaca, Samuel Ventura, Félix Durán, María Muñoz, Carmen
Guerra, José Álvarez de Luna, Hortensia Lo Cascio, Carmen Pescador
del Hoyo, José María de la Peña, Domingo Gómez, Asunción
Martínez Bara, por citar uns poucos, ademais dos xa mencionados
anteriormente que, exiliados, foron expulsados do CFABA. Os
expedientes de depuración de cada un deles, agás en contados casos
plasmados en monografías individuais, están aínda hoxe agardando
ver a luz e así poder apreciar o grao de mesquindade imperante dende
1939.
O 26 de marzo de 1942, Miguel Gómez del Campillo redactaba o seu
último oficio. Alí daba por finalizada a tarefa emprendida no verán
de 1939. O xuíz-instrutor manifestaba ao seu superior xerárquico,
Miguel Artigas:
“Ilmo. Sr.:
Con este Oficio doy por
terminadas mis tareas de Juez Instructor de los expedientes de
depuración de los funcionarios del Cuerpo Facultativo y Auxiliar y
sus anexos, realizadas si no a satisfacción de todos, al menos con
absoluta tranquilidad de conciencia.
No he de ocultar que en algunos
casos la voluntad ha tenido que imponerse fuertemente ante la sangre
derramada con abundancia, las persecuciones sufridas, los sobresaltos
y penalidades, la falta de compañerismo, para atemperar mi conducta
y propuestas a la misericordiosa justicia que el Gobierno del Jefe
del Estado, Generalísimo Franco (Dios le guarde), ha preconizado en
la letra y el espíritu de muchas de sus disposiciones; habiendo
tenido la fortuna de que mis propuestas hayan sido aceptadas en la
gran mayoría de los casos, y si ello supone aprobación de lo
actuado, será mi mayor satisfacción, que satisfará cumplidamente
los naturales sinsabores y preocupaciones inevitables en misión tan
enojosa.
Dios guarde a V.I. muchos años.
Madrid, 26 de marzo de 1942. El Juez Instructor”.
Catro días máis tarde, Gómez del Campillo recibía puntual
resposta de Miguel Artigas. No oficio datado o 30 de marzo de 1942, o
director xeral de Arquivos e Bibliotecas subliñaba:
“Paso a paso hemos seguido su
labor, siempre ilustrada, inteligente y laboriosa, encomiando en cada
caso la finalidad del trabajo. El resumen de todos constituye para
V.I. el realce más justificado de su prestigiosa figura en el Cuerpo
de Archiveros, precisamente porque su penosa tarea de sacrificio y de
responsabilidad ha realizado con eficaz y necesario conocimiento,
tanto en el orden político-social como en su otro aspecto, también
interesante, profesional y ético.
Las contadas excepciones de
discrepancia entre la propuesta y la resolución a que V.I. alude,
son fehaciente prueba del estudio hecho en los ausntos y
justificación bastante de la distribución de responsabilidades y de
su asignación por grados, que es la última y más pesada, la del
fallo definitivo.
Cumple expresar a V.I. la
gratitud por el empeño continuado y perseverante que ha puesto en
este ingrato oficio de juzgar a compañeros y discípulos. Todos lo
han de agradecer profundamente, incluso aquellos sancionados, que, si
son despiertos, deben recibir el castigo, siempre benévolo, como
laudable advertencia para su corrección.
En nombre del Cuerpo de
Archiveros, Bibliotecarios y Arqueólogos, al que me honro en
pertenecer, en el mío propio, como Director General y en nombre
también del Excmo. Sr. Ministro, envío a V.I. un afectuoso saludo
de gracias (...)”.
Efectivamente, foron moitos os sancionados nas filas do Corpo
Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos dende 1939.
Mais, consideraron os castigos como unha “laudábel advertencia”?
Adiantemos que, en xeral, a meirande parte das propostas lanzadas por
Gómez del Campillo foron admitidas e executadas. Nalgúns casos
chegouse até a separación definitiva do servizo. Noutras moitas o
castigo consistiu no traslado forzoso a provincias, pasando o
bibliotecario a ocupar un lugar de segunda fila nun arquivo dunha
delegación de Facenda, algo considerado “deshonroso” dentro do
Corpo Facultativo. Este castigo representou moito máis que un simple
desprazamento de residencia: o cambio obrigado dunha biblioteca a un
arquivo de provincias foi un aviso a navegantes en forma de
advertencia para que todos entenderan que aqueles desexos de propagar
a lectura por todos os recunchos do país xa rematara. Colocar a un
bibliotecario nun arquivo dunha delegación de Facenda, afastándoo
dos centros de lectura e das súas ansias por socializar a lectura,
colmaba nun dobre sentido as expectativas dos sublevados: castigaba
ao investigado (republicano, esquerdista, masón...) e devolvía ás
bibliotecas ao seu estado anterior a 1931 (elitistas,
discriminatorias, eruditas...).
Porén, non debemos desdeñar que a sanción –por leve que
resultase– deixaba marcados de por vida aos facultativos
castigados. Ademais, debemos considerar o prexuízo económico que
supoñía, por exemplo, a postergación durante un período de tempo
que podería abarcar dun a cinco anos, pois con ela o funcionario
ficaba paralizado dentro da escala sendo superado por aqueles que lle
seguían e que, deste xeito, o adiantaban. Outra sanción moi
recorrente consistiu en prohibir solicitar cargos de confianza, de
mando ou vacantes en xeral.
A resultante final resultou devastadora. Varias ducias de membros do
CFABA viron truncadas as súas carreiras persoais sen ter en conta a
súa valía profesional. O prestixio acumulado tras moitos anos de
estudo e traballo rigorosos serviu de ben pouco e as novas xeracións
chegaron advertidas de que xa non era tempo nin había lugar para a
innovación e o progreso. O aviso, materializado nos expedientes de
depuración que eran coñecidos por todos, resultou moi efectivo e as
seguintes promocións de arquiveiros e bibliotecarios quedaron
ancoradas naqueles centros que retomaban a censura e a prohibición
de centos de autores e títulos. O medo e o silencio triunfaron sen
remisión e ducias de integrantes do CFABA pagaron moi caro a súa
lealdade republicana e o seu convencemento de que a través da
cultura conquistarían un Estado máis moderno e máis xusto. Outros
optaron pola submisión e colaboraron abertamente coa delación
contra os seus compañeiros de profesión.
NOTAS
